महिला मानव सृष्टिका जननी मात्रै नभई मानव जीवनका जन्नि पनि हुन् । महिला आमा, दिदी, बहिनी अनि श्रीमती पनि हुन् । आमाको काख, दिदीबहिनीको स्नेह, श्रीमती साथी सङ्गिनीको प्रगाढ मायाको पछ्यौरीभित्र पुरुषका जीवनका अवयव चलायमान हुन्छन् । जनसङ्ख्याको हिसाबले नेपालमा पुरुषभन्दा महिला बढी छन् । नेपाली समाजमा अशिक्षाका कारण धेरै महिलाले आधारभूत अधिकारबाट वञ्चित रहेर जीवनयापन गर्नु परेको छ । यहाँको सामाजिक, आर्थिक, शैक्षिक, राजनीतिक, प्रशासनिकलगायतका सबै क्षेत्रमा पुरुषको तुलनामा महिलाको पहँुच न्यून छ । शिक्षा कम, साक्षरता प्रतिशत कम, न्यून रोजगारीको अवस्था विद्यमान छ । पितृसत्तात्मक सोचको वर्चस्व छ । परम्परागत रूपमा जातपातको भेदभाव छ । चाँडो विवाह, छोरीभन्दा छोराको महìव छ । अशिक्षा, नारी शिक्षाको कमी छ यी कारणले महिलाको स्तर विकास हुन सकेको छैन । लैङ्गिक भिन्नताका कारण लैङ्गिक असमानता, साधन र स्रोतको अवसर आदि कमीका कारण महिलाको स्तर निकै पछाडि छ ।

विगत केही वर्षयता चेतनाको विकाससँगै महिलाले पनि घरबाहिर निस्केर काम गर्न थालेको देख्न सकिन्छ । यसले महिला हक अधिकार र सशक्तीकरणका लागि विभिन्न सरकारी निकाय तथा गैरसरकारी सङ्घसंस्थाले काम सशक्त रूपमा गरिरहेकै छन् । त्यस्तै नेपालको संविधानमा समेत महिलासम्बन्धी हक सुनिश्चित गरेको छ । त्यस्तै राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि नारीलाई पुरुषसरह हरेक क्षेत्रमा समानता हुनुपर्छ भन्ने उद्देश्यका साथ विभिन्न नारी सम्मेलन गरी सोही घोषणापत्रका बुँदालाई आधार बनाई काम भइरहेको छ । तैपनि महिलाको स्तर माथि उठ्न सकिरहेको छैन । सहरी क्षेत्रमा छोरा र छोरीको शिक्षामा खासै फरक नदेखिए पनि गाउँघरतिर अहिले पनि छोरीको शिक्षालाई अनावश्यक बोझ ठान्ने प्रवृत्ति कायमै छ । सहर बजारतिर महिलाको अवस्था केही माथि उठे पनि दुर्गम जिल्लाका महिलाको अवस्था उही मेलापात, घाँसदाउरा र चुलोचौकोमा सीमित छ ।

नेपालको संविधानले लैङ्गिक विभेद अन्त्य गरी आर्थिक समानता, समृद्धि र सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्न समानुपातिक, समावेशी र सहभागितामूलक सिद्धान्तका आधारमा समतामूलक समाज निर्माण गर्ने सङ्कल्प गरेको छ । समान सहभागिता, सामाजिक सुरक्षा, कानुनको पालना र आर्थिक समृद्धिलाई संविधानमा प्रमुख प्राथमिकताका साथ राखिएको विषयलाई सबैले स्वीकारेकै अवस्था छ । लैङ्गिक समानतालाई विकास र समृद्धिमा रूपान्तरण नगरेसम्म देशको दिगो विकास, समानता, शान्ति र समृद्धि स्थापना हुन नसक्ने तथ्य विश्वले आत्मसात् गरिसकेको छ । नेपाल सरकारले लैङ्गिक हिंसा सम्बोधनका लागि नीतिगत व्यवस्थाका साथै विभिन्न कार्यक्रम तय गरेको छ । महिलाविरुद्ध हुने हिंसाजस्ता जघन्य अपराधलाई राज्यले कानुनद्वारा दण्डनीय बनाइएको छ । यद्यपि, यस्ता हिंसामा कमी आउन सकेको छैन ।
नेपालमा आर्थिक उपार्जनमा सक्रिय महिलाको सङ्ख्या ठूलो छ, जसको आर्थिक स्रोतमा पहुँच छैन । पारिश्रमिकबिनाको सेवामूलक घरायसी जिम्मेवारीमा करिब तीन चौथाइ महिला संलग्न छन् । पुरुषको तुलनामा महिला ठूलो अनुपातमा कृषि कार्य, घरायसी व्यवस्थापनजस्ता कार्यमा संलग्न छन् । औपचारिक वा जीविकोपार्जनका वैकल्पिक अवसरको अभावले देशको आर्थिक वृद्धिमा महिलाको सहभागितालाई सीमित बनाइएको छ । साथै यसमा महिलाको योगदानले पनि उचित स्थान पाएको छैन । लैङ्गिक मापदण्डका कारण महिलाले निर्वाह गर्ने उत्तरदायित्वलाई सम्मान नदिनु आजको समस्या हो ।

आर्थिक क्षेत्रमा महिलाको कम पहुँच छ । एक त उनीहरू प्रायः प्रत्यक्ष रूपमा आयआर्जन हुने काममा सहभागी हुने अवसर नै पाउँदैनन् अर्कोतर्फ आफैँले गरेको कमाइ खर्च गर्ने स्वतन्त्रतासमेत छैन । नेपालको सन्दर्भमा प्रायजसो महिला कृषिमा संलग्न छन् । जसबाट उत्पादित अन्न बेचबिखन गर्दा पनि त्यसबापत हुने आम्दानी महिलाको नियन्त्रणमा हुँदैन । त्यसैले नेपाली महिला आर्थिक रूपले निकै पिछडिएको अवस्था छ । आर्थिक रूपमा कमजोर हुँदा रोजगारीका लागि विदेशिने महिलाको सङ्ख्या पनि बढ्दो छ ।
नेपाली महिलाको सामाजिक अवस्था पनि दयनीय छ । नेपालमा वैदिककालदेखि नै महिलालाई दुर्गा, सरस्वती, लक्ष्मीका रूपमा पुजिँदै आएको पाइन्छ । ‘जहाँ नारीको सम्मान गरिन्छ त्यहाँ ईश्वरको पनि बास हुन्छ’ भन्ने भनाइ पनि हाम्रो समाजमा चलेको छ । तैपनि महिलामाथि हुने विभेद, शोषण र सामाजिक कुप्रथाले महिलाको विकास हुन सकिरहेको छैन । महिलाको सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक तथा आर्थिक अवस्था निकै नै कमजोर देखिन्छ । लैङ्गिक भिन्नताका कारण असमानता, साधन र स्रोतका कारण अवसर आदिका कारण महिलाको स्तर निकै पछाडि छ । नेपालमा महिलाप्रति विगतमा गरिँदै आएका विभेदपूर्ण कार्यजस्तो महिलालाई सन्तान जन्माउने साधनका रूपमा मात्रै लिने, अचल सम्पत्ति, जायजेथा आदि पुरुषको नाममा दर्ता हुने, महिनावारी हुँदा छाउगोठमा बस्नुपर्ने, महिलाले बालबच्चा तथा बूढाबूढीको स्याहारसुसार गर्नुपर्ने, छोरा र छोरीबीच भेदभाव गर्ने, महिलालाई निम्न स्तरको काम लगाउने, दाइजो प्रथाजस्ता विभेद आदिका कारण महिलाको सामाजिक अवस्था दयनीय छ । नेपालमा सामाजिक तथा पारिवारिक कामको विभाजन यसरी गरिएको छ कि पुरुषलाई स्वच्छन्द र स्वतन्त्र भएर बाँच्ने र महिलालाई भने पराधीन र पराश्रित भएर कुण्ठित जीवन व्यतित गर्न बाध्य बनाइएको छ ।

आधुनिक विज्ञान र प्रविधिको यो युगमा पनि परम्परावादी सोच, चिन्तन तथा दृष्टिकोणका कारण नेपाली समाजमा महिलाविरुद्धको हिंसा जारी नै छ । अझै पनि दाइजो र तिलकको निहुँमा दिनहुँ कैयौँ नारीले ज्यान गुमाउन परिरहेको छ । योजनाबद्ध ढङ्गले आगो लगाइएको यातना र हिंसा सहन नसकेर आत्महत्या गर्न विवश बनाइएको छ । लोग्ने र परिवारका अन्य सदस्य मिलेर कुटपिट सहनुपरेको छ । यस्ता अमानवीय कार्यले नेपाली समाजमा महिलाको अवस्था दुःख लाग्दो छ । नेपालमा महिला शताब्दीऔँ देखि सामाजिक हिंसा र भेदभावको सिकार हुँदै आएका छन् । देशमा विद्यमान सामाजिक तथा सांस्कृतिक मूल्य र मान्यताले समेत त्यस्तो भेदभावयुक्त वातावरण सिर्जना गर्न मद्दत पु¥याएका छन् । महिला विकासका उपभोक्ता वा लक्ष्य मात्र हुन् भन्ने सोचाइ अहिले पनि विद्यमान छ ।
सामाजिक, सांस्कृतिक तथा पारिवारिक दृष्टिमा पनि नेपालमा महिलाको स्थान पुरुषको भन्दा पछाडि राखिएको छ । जसका कारण पारिवारिक कानुनको हिसाबले पैतृक सम्पत्तिको अधिकार, अभिभावकीय अधिकार, सम्बन्ध विच्छेदको अधिकार तथा धर्म पुत्रपुत्री ग्रहण गर्नेसम्बन्धी अधिकारमा पनि महिलालाई स्थानसम्बन्धी विभेदपूर्ण व्यवस्थाले गर्दा महिलाको अवस्था कमजोर रहँदै आएको छ । महिलाले विगतदेखि घरधन्दामा आफ्नो समय बिताउने र बाहिरी कामका लागि पुरुषको भर पर्ने चलनको विकास भएसँगै महिलालाई कमजोर शक्तिका रूपमा चित्रण गर्न थालिएको इतिहासले नै बताउँछ । त्यसैले त आज पनि महिलालाई घरभित्र मात्र सीमित राख्न खोज्ने र महिलाको कुनै पनि प्रकारको नेतृत्व वा अगुवाइप्रति अरुचिकर व्यवहार गर्ने नेपाली समाजको पुरातनवादी मनोवृत्तिका कारण पनि महिलालाई राजनीतिक क्षेत्रमा पनि अगाडि बढ्न कठिनाइ छ । विगतमा राज्यले पनि धेरै लामो समयसम्म महिलाको राजनीतिक प्रवेशको विषयलाई प्राथमिकता दिन सकेन । जसका कारण उनीहरूको भूमिका बाहिरी समाजमा कम हुँदै जानु स्वाभाविक हो ।

अन्त्यमा, महिला विकासको विषय महिलाको मात्र नभई सिङ्गो राष्ट्रकै चासोको विषय हो । हरेक महिलाको सफलताको पछाडि पुरुषको साथ, सहयोग र समर्थन रहेको हुन्छ । पछिल्लो समय विस्तारै महिला घरको भान्सादेखि खुला आकाशको यात्रा गर्दै छन् । यसैले महिला विकासको सन्दर्भमा नवपुस्ता सकारात्मक भूमिका र पुराना पुस्ताको उदारताको खाँचो देखिएको छ । हाम्रो सामाजिक भूमिकामा पनि परिवर्तन गर्न जरुरी छ । सुधार आफँैबाट सुरु गरिनुपर्छ । महिलामाथि हुने शोषणको अन्त्य, समतामूलक समाज निर्माण, समाजमा रहेको कुरीतिको जडको अन्त्य, चेतनशील समाज निर्माण गर्न सामाजिक असमानता अन्त्य गरी समयसापेक्ष सामाजिक रूपान्तरण, महिलाको विकास गर्न सुधारको अभियान घर, समाज, गाउँ, जिल्ला, प्रदेश र केन्द्र सबै तहबाटै सुरु गरिनुपर्छ । त्यसपछि राज्य तहबाट कर्तव्य, जिम्मेवारी तथा साधन स्रोतको व्यवस्था गरी मूल प्रवाहीकरण गरिनुपर्छ । महिलाले पनि आफूलाई कमजोर होइन बलियो साबित गरिनुपर्छ । महिलालाई सशक्तीकरण गर्दै विकासको मूल प्रवाहमा समाहित गर्दै महिला विकासका लागि विभिन्न अवधारणा अवलम्बन गर्न जरुरी छ । लैङ्गिक समानता, महिला सशक्तीकरण र लैङ्गिक मूलप्रवाहीकरणलाई केन्द्रित गरी सरकारले विभिन्न नीति तथा कार्यक्रम अघि सार्नुपर्छ । सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक, शैक्षिक, प्रशासनिक, आर्थिक दृष्टिमा अझै पनि महिलाको अवस्था तुलनात्मक रूपमा पुरुषभन्दा कमजोर नै छ । त्यसैले महिलाको सम्मानित जीवनयापन वातावरण सुनिश्चित गर्ने, महिलाविरुद्ध हुने सबै प्रकारका भेदभाव, हिंसा र शोषण अन्त्य गर्ने, आर्थिक समृद्धि र दिगो विकासका लागि महिलाको अग्रसरता र नेतृत्वदायी भूमिका स्थापित हुनुपर्छ । स्रोत, साधन, अवसर र लाभमा महिलाको समान पहुँच स्थापित गरिनुपर्छ । जसले गर्दा समृद्ध नेपाल, खुशी नेपाली बनाउन सकिन्छ ।
लेखक कमल कृष्ण बिष्ट